Zülkarneyn hakkında cahiliyye dönemi arkaplanı
Bilindiği üzere Kur'an, ihtiyaç hasıl olduğu, gerek duyulduğu haller oluştuğunda veya oluşmaya başladığında aşama aşama (tedricen) nazil olmuştur.
" Biz Kur'an'ı parça parça indirdik ve onu insanlara ağır ağır okuman için bölümlere ayırdık. " 17/106
Zülkarneyn kıssasının anlatılmaya başlandığı Kehf suresi seksen üçüncü ayetinde de bu durum açık olarak gözlemlenmekte ve Resulullah’ın Vahyin iniş sürecindeki konumu ve Kur'an’ın iniş yapısını bir kez daha görmemiz mümkün olmaktadır.
" Sana Zülkarneyn'i soruyorlar. De ki "Size onunla ilgili bazı şeyler anlatacağım. "
Ayetten anlaşıldığı gibi Resule yöneltilen Zülkarneyn ile ilgili soru üzerine, isteğe binaen, gündemi oluşturmak veya oluşan gündeme hakim olmak için Zülkarneyn ile ilgili ayetler vahyedilmekte böylece Kur’an’ın tedriciliği bir kez daha gerçekleşmektedir.
" Sana Zülkarneyn'i soruyorlar " ayeti ile toplum tarafından malumât istendiğini, kıssanın indirilmesine bu istekle başlandığını baz alırsak; Resule Zülkarneyn hakkında soru sorunların, onun hakkında bir takım bilgi sahibi oldukları anlaşılır.
Eğer Zülkarneyn konusu Arap cahiliyye toplumunca bilinmeyen bir konu olmuş olsaydı bu hususta soru gelmemesi gerekirdi.
Kur'an açısından bakıldığında, şayet Zülkarneyn mevcut olmayan biri olsaydı, Kur'an bu hususta ya sukût geçer ya da; “ Sana Zülkarneyn’den soruyorlar “ hitabı ile başlamaz; kıssa başka bir şekilde veya başka bir süreçte nazil olabilirdi.
Veyahut Allah, resûle soru yöneltenlere, böyle bir kişi veya böyle bir olay olmadığını belirterek boş yere soru sormamaları veya bu konu üzerinde durmamalarını isterdi.
Oysa Allah, Kehf suresindeki ayetlerde, Zülkarneyn'e dair soru soran muhataplara; Zülkarneyn'in tarihi kişiliği, yaşadığı yer, zamanı gibi teferruatlı bilgiler vermese de, Zülkarneyn'in vasıflarını, gerçekleştirdiği fiilleri mücmel de olsa inzal etmiştir.
Binaenaleyh o günkü cahiliyye toplumunun hafızasında bu konuda yazılı ve sözlü kültür yoluyla ulaşmış bir takım bilgiler olduğu sonucuna ulaşmaktayız.
O günkü Arap toplumunun din hakkındaki yazılı kültürleri, Eski Ahit ve Yeni Ahit olarak da adlandırılan Tevrat, İncil nüshaları ve bu kutsal kitapların şerh veya lahikalarından oluşmaktaydı.
Zülkarneyn hakkında da Eski Ahit'in (Tevrat) metinlerinde çeşitli anlatımlara ulaşmaktayız.
" Bana Daniel'e bir rüyet göründü....Ve gözlerimi kaldırıp baktım, ve işte, ırmağın( Fırat veya Dicle ) önünde bir koç durmakta idi, ve İKİ BOYNUZU VARDI; VE BU İKİ BOYNUZ YÜKSEKTİLER; ANCAK BİRİ ÖTEKİNDEN DAHA YÜKSEKTİ, ve yüksek olanı daha sonra çıktı. Koçu GARBA, VE ŞİMALE VE CENUBA DOĞRU TOS VURMAKTA GÖRDÜM;....ve dilediğine göre yaptı, ve kendini büyüttü. " Daniel 8.bab, 1- 4
" Gördüğün İKİ BOYNUZU OLAN koç,Medya ve Fars kırallarıdır. Ve o kıllı ergeç Yunan ili kıralıdır.. " Daniel 8.Bab, 20
Hıristiyanlarca Eski Ahit, Yahudilerce Tora olarak adlandırılan, Kur'an'ı Kerim'in ise Tevrat olarak isimlendirdiği metinlerinde yer alan, dağınık, bol şemailli, coğrafî, tarihi ve biyografik malumât'a boğulmuş bir halde, Zülkarneyn'e izâfe edilen anlatımlar; hidayete yönelik mesajlardan ziyade mitolojik, efsanevî metinler mesabesinde anlatımlar olarak karşımıza çıkmaktadır.
Zülkarneyn hakkındaki sözlü kültür ise, müşrik Arapların oluşturdukları putlar ve bunun etrafında oluşmuş diğer inançları doğrultusunda meydana getirdikleri hurafeler ve Ehl-i Kitap sözcüsü haham ve papazların yazılı kaynaklarından ürettikleri hafızî ve rivayete dayalı malumât idi.
Bilindiği gibi cahiliyye Arap toplumunda Kassas, Meddah denilen kişiler bulunmaktaydı . Bu kişiler Ticaret kervanları marifetiyle, Kuzeyde bugün; Suriye, Irak, İran veya Güneyde Yemen, Umman, Habeşistan gibi ülkelerin bulunduğu bölgelere seyahat ederek, o toplumların kültürlerindeki hikâye, efsane ve mitolojileri öğrenip, bunları Arap figürleri ve temaları ile de meczederek; belâgatla cahiliyye dönemi Arap toplumuna naklederlerdi.
Müşrik Arapların da yoğun ilgisini çeken bu Meddahlar; Hazreti Peygamberin, Kur'an'daki Kıssalarla ilgili ayetleri okurken, toplanmış kalabalığa, kendilerinin efsanelerini, hikayelerini dinlemeleri için çağrıda bulunurlardı. Bir kısım insanların bu çağrılara uyarak Kur'an dinlemeden yüz çevirdikleri siyer kitaplarında da anlatılmaktadır. İslam tarihçilerinin anlattığı bu tip insanlardan biri de Kureyş'li Nadir bin el Haristir.
Muhtemeldir ki Meddah veya kassas'ların anlattıkları bu efsaneler ve mitolojik hikayeler içersinde, Zülkarneyn'e ait bilgi parçaları yer almaktaydı. Kitap ehlinden de Zülkarneyn hakkında duyumlar edinen cahiliyye Arapları, hem tevatür ve hem de Ehl-i Kitap etkileşimi vesilesi ile bir takım " zannî " malumât sahibiydiler.
Burada esas olan bilgi sahibi olunması değil, mevcut bilginin Allah’a itaat, kulluk bazında yani hidayete yönelik, Allah’a kulluk etmeye yönlendirici olması önemlidir.
İşte bu yüzden Allah; Ehl-i kitap veya müşriklerin, Zülkarneyn hakkındaki bilgi edinme isteğine; muharref kitaplardaki hidayetten uzaklaştıran yararsız muhtevayı, hidayete tebdil eden metin haline getirerek, Kehf suresinde anlatılan Zülkarneyn kıssasını inzal etmiştir.
Bütün bunlardan şu sonuçlara varmaktayız; Mekke ve Medine toplumunu oluşturan; Tevrat metinleri vasıtasıyla Yahudiler ve Eski Ahit olarak niteledikleri Tevrat'ı, İncil yanında dini metin olarak kabul edip okuyan Hıristiyanlar ve bu " Ehl-i Kitap " mensupları iletişimleri ile ve cahiliyye dönemi hikâye-masal anlatıcıları olan " Kassasların " anlattıkları tevatürler yoluyla, kültürel olarak bilgi sahibi olan müşrik Arapların da, Zülkarneyn hakkında haberleri vardı.
Cengiz Duman
Araştırmacı-Yazar |
